Söz öbeklerinde anlam konu anlatımı 8.sınıf konu başlıkları arasında yer almakla beraber, söz öbeklerinde anlam konusunu işleyip bir çok söz öbeklerinde anlam örneğiyle konumuzu pekiştireceğiz.
1. YANSIMA SÖZCÜKLER
Doğadaki cansız varlıkların veya hayvanların çıkardığı seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklere yansıma sözcükler denir.
Örnekler:
» İnsanlara özgü: Hapşırmak, hapşırık, horultu, horlamak…
» Hayvanlara özgü: Miyavlamak, havlamak, melemek…
» Cansız varlıklara özgü: Şırıltı, hışırdamak, patırtı, çatırdamak, patlamak, tıkır tıkır, fokur fokur, şırıl şırıl…
2. İKİLEMELER
Anlatımı güçlendirmek için sözcüklerin tekrarlanmasıyla oluşan sözcük gruplarına ikilemeler denir.
Örnekler:
» Aynı sözcüğün tekrarıyla: Ağır ağır, hızlı hızlı, koşa koşa, gürül gürül…
» Eş anlamlı sözcük tekrarıyla: Güçlü kuvvetli, ses seda, şan şöhret, kılık kıyafet…
» Zıt anlamlı sözcük tekrarıyla: İleri geri, er geç, aşağı yukarı, acı tatlı…
» Bir anlamlı bir anlamsız: Eğri büğrü, çoluk çocuk, cümbür cemaat, sıkı fıkı, tek tük…
» İkisi de anlamsız: Abuk subuk, ıvır zıvır, abur cubur, eciş bücüç, paldır küldür…
» Yansıma sözcüklerle: Tıkır tıkır, şırıl şırıl, horul horul, fokur fokur, gümbür gümbür…
» “M” harfi eklenerek: Şaka maka, kitap mitap, para mara, ev mev…
Not: İkilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti getirilmez!
3. DOLAYLAMA
Söze etkileyicilik katmak amacıyla, tek sözcükle ifade edilebilecek bir kavramı birden fazla sözcükle ifade etmeye dolaylama denir.
Örnekler:
» Kaleci – File bekçisi
» İzmir – Ege’nin incisi
» Zeki Müren – Sanat güneşi
» Afrika – Kara kıta
» İş – Ekmek kapış
» Turizm – Bacasız sanayi
» Sinema – Beyaz Perde
» Kıbrıs – Yavru vatan
4. GÜZEL ADLANDIRMA
Günlük hayatta kaba sayılan bazı sözcüklerin daha kibar ve güzel söylenmesine güzel adlandırma denir.
Örnekler:
» Öldü – Hayata gözlerini yumdu
» Verem – İnce hastalık
» Kör – Görme engelli
» Sağır – İşitme engelli
5. DEYİMLER
En az iki sözcükten oluşan, gerçek anlamından uzaklaşıp kalıplaşmış söz gruplarına deyim denir.
Deyimlerin Özellikleri:
» Deyimler çoğunlukla mecaz anlamlıdır.
» Deyimler kalıplaşmış söz gruplarıdır. Sözcüklerin yerine başka bir sözcük getirilemez, yerleri değiştirilemez.
» Deyimler bir kavramı veya durumu anlatır. Ders verme amacı taşımazlar.
» Deyimler anlatımı zenginleştirir, ilgi çekici hâle getirir. Günlük konuşmalarda sıkça kullanılmalıdır.
Örnekler:
» Küplere binmek. (Sinirlenmek)
» Burun kıvırmak. (Beğenmemek)
» El sürmemek. (Dokunmamak)
6. ATASÖZLERİ
Uzun deneme ve gözlemlere dayanarak söylenmiş, öğüt ve bilgi verici kalıplaşmış söz gruplarına atasözü denir.
Örnekler:
» Atasözleri çoğunlukla mecaz anlamlıdır.
» Atasözleri kalıplaşmış söz gruplarıdır. Sözcüklerin yerine başka bir sözcük getirilemez,
yerleri değiştirilemez.
» Atasözleri öğüt ve bilgi verir, yol gösterir.
» Atasözlerinin söyleyeni belli değildir, halka mâl olmuştur.
Örnekler:
» Son pişmanlık fayda vermez.
» Çobansız sürüyü kurt kapar.
» Üzüm üzüme baka baka kararır.
» Birlikten kuvvet doğar.
7. ÖZDEYİŞLER (VECİZELER)
Bir düşünceyi kısa ve özlü bir şekilde anlatan cümlelere özdeyiş (vecize) denir. Özdeyişlerin atasözlerinden farkları söyleyen kişinin belli olmasıdır.
Örnekler:
» Ne kadar bilirsen bil, söylediklerin karşındakinin anlayabileceği kadardır. (Mevlana)
» Bir okul açan, bir hapishane kapatır. (Victor Hugo)
» Konuşma insanın aklını kullanma sanatıdır. (Eflatun)
» Resim, sözcüksüz şiirdir. (Horatius)